Худованди Мутаол дар Қуръони Карим чунин мефармояд:
مَّا كاَنَ محَُمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِكُمْ وَ لَكِن رَّسُولَ اللَّهِ وَ خَاتَمَ النَّبِيِّنَ وَ كاَنَ اللَّهُ بِكلُِّ شىَْءٍ عَلِيمًا
“Муҳаммад падари ҳеҷ як аз мардони шумо нест. Ӯ Расули Худо ва хотами паёмбарон аст. Ва Худо ба ҳар чизе донаст.”
Пеш аз пардохтан ба мавзуъ бояд вожаи луғави ва истилоҳии хотамро барраси кунем то равшан шавад ки дар бораи чи чизе баҳс мекунем.
Хотам чист?
Хотам бар вазни ҳотам онгун ки арбоби луғат гуфтаанд ба маънии чизе аст ки ба василаи он поён дода мешавад ва низ ба маъни чизе омада аст ки бо он варақҳо ва номаҳо ва монанди онро муҳр мекунанд.
Дар гузашта ва имрӯз ин амр маъмули буда ки вақте мехоҳанд дар нома ё зарфе ё хонаеро бибанданд ва касе онро боз накунад руи дар, ё руи қуфли он моддаи часпандае мегузоранд ва руи он муҳре мезананд.
Ва ин ба сурате аст ки барои кушодани он ҳатман муҳр ва он шайъи часпанда шикаста шавад, муҳреро ки бар ингуна ашё мезананд хотам мегуянд ва аз онҷо ки дар гузашта гоҳе аз гилҳои муҳкам ва часпандае барои ин мақсад истифода мекарданд лизо дар матни баъзе аз китобҳои маъруфи луғат дар маъни хотам мехонем " ما يوضع على الطينة" чизе бар гил мезананд.
Инҳо ҳама ба хотири он аст ки ин калима аз решаи хатм ба маънии поён гирифта шуда ва аз онҷо ки ин кор (муҳр задан) дар хотима ва поён қарор мегирад номи хотам бар васила гузорида шуда аст.
Ва агар мебинем яке аз маънои хотам ангуштар аст он низ ба хотири ҳамин аст ки нақши муҳрҳоро маъмулан руи ангуштарҳояшон меканданд ва ба василаи нагуштар номаҳоро муҳр мекарданд лизо дар ҳолатҳои Паёмбар(с) ва шахсиятҳои дигар аз ҷумла масъалаҳое ки матраҳ мешавад нақши хотами онҳост.
Имом Содиқ(а) мефармоянд:
ان خاتم رسول اللَّه كان من فضة نقشه محمد رسول اللَّه:
“Ангуштари Паёмбар(с) аз нуқра буд ва нақши он Муҳаммад Расулаллоҳ буд.”
Дар баъзе аз таърихҳо омада аст ки яке аз ҳодисаҳои соли шашуми ҳиҷри ин буд ки Паёмбар(с) ангуштари нақшдоре барои худ интихоб фармуд ва ин ба хотири он буд ки ба ӯ арз карданд подшоҳон номаҳои бе муҳрро намехонанд.
Дар китоби Табақот низ омада аст ҳангоме ки Паёмбари Акрам(с) тасмим гирифт даъвати худро густариш диҳад ва ба подшоҳон ва султонҳои руи замин нома бинависад дастур дод ангуштаре барояш сохтанд ки рӯи он “Муҳаммад Расуллалоҳ” ҳаккоки шуда буд ва номаҳои худро бо он муҳр мекард.
Бо ин баён ба хуби равшан мешавад ки хотам гарчи имрӯз ба ангуштаре ки кандакори шуда низ гуфта мешавад вале решаи аслии он аз хатм ба маънои поён гирифта шуда аст ва дар он рӯз ба ангуштарҳое мегуфтанд ки бо он номаҳоро муҳр мекарданд.
Илова бар ончи гуфта шуд ин модда дар Қуръони Маҷид дар ҷоҳои мухталифе ба кор рафта ва дар ҳама ҷо ба маънои поён додан ва муҳр ниҳодан аст монанди الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلى أَفْواهِهِمْ وَ تُكَلِّمُنا أَيْدِيهِمْ “Имрӯз (қиёмат) муҳр бар даҳонҳояшон мениҳем ва дастҳои онҳо бо мо сухан мегуяд.”[1]
خَتَمَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ عَلى سَمْعِهِمْ وَ عَلى أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ
“Худованд бар дилҳо ва гушҳои онҳо (мунофиқон) муҳр ниҳода (ба гунае ки ҳеҷ ҳақиқате дар он нуфуз намекунад) ва бар чашмҳои онҳо пардае аст.”[2]
Аз инҷо маълум мешавад онҳо ки далолати ояти мавриди баҳс бар хотамияти Паёмбари Ислом(с) ва поён гирифтани силсилаи анбиё ба василаи ӯ васваса кардаанд ба кулли аз маънии ин калима беиттилоъ будаанд ва ё худро ба беиттилоъи задаанд вагарна ҳар кас камтарин иттилоъе аз адабиёти араб дошта бошад медонад калимаи “хотаман набийин” ба ошкори далолат бар маънии хотамият дорад.
Вонгаҳе агар ғайр аз тафсире барои оят гуфта шавад маҳфуҳми сабк ва баччагонае пайдо хоҳад кард мисли инки бигуем Паёмбари Ислом(с) ангуштари паёмбарон буд яъне зинати паёмбарон маҳсуб мешуд, зеро медонем ангуштар як абзори содда барои инсон аст ва ҳаргиз дар радифи худи инсон нахоҳад буд ва агар оятро чунин тафсир кунем мақоми Паёмбари Ислом(с) ро хеле поин овардем, гузашта аз инки бо маънии луғави созгор нест. Ба ҳамин хотир ин вожа дар тамоми Қуръон (дар 8 маврид) ки ин модда ба кор рафта ҳама ҷо ба маънии “поён додан ва муҳр ниҳодан” омада аст.
Далелҳои хотамияти Паёмбари Ислом(с)
Ояти боло гарчи барои исботи ин матлаб кофи аст, вале далели хотамияти Паёмбари Ислом(с) мунҳасир ба он намебошад, чи инки ҳам оёти дигаре дар Қуръони Маҷид ба ин маъни ишора мекунад ва ҳам ҳадисҳои фаровоне дар ин бора ворид шуда аст.
Аз ҷумла дар ояти 19 сураи Анъом мехонем:
وَ أُوحِيَ إِلَيَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ
“Ин Қуръон бар ман ваҳй шуда то шуморо ва тамоми касонеро ки ин Қуръон ба онҳо мерасад инзор кунам (ва ба сӯи Худо даъват кунам.)”
Васеъ будани мафҳуми таъбири “ва ман балағ” тамоми касоне ки ин сухан ба онҳо мерасад” рисолати ҷаҳонии Қуръон ва Паёмбари Ислом(с)ро аз як сӯ ва масалаи хотамиятро аз сӯи дигар равшан месозад.
Оёти дигаре ки умумияти даъвати Паёмбари Ислом(с) ро барои ҷаҳониён исбот мекунад монанди : تَبارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعالَمِينَ نَذِيراً
“Ҷовид ва пурбаракат аст Худованде ки Қуръонро бар бандааш нозил кард то тамоми аҳли ҷаҳонро инзор кунад.”[3]
Ва монанди وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيراً وَ نَذِيراً
“Мо туро ҷуз барои умуми мардум ба унвони башорат ва инзор нафиристодем”[4]
Ва ояти قُلْ يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعاً
“Бигу: Эй мардум! Ман фиристодаи Худо ба суи ҳамаи шумо ҳастам.”[5]
Бо таваҷҷуҳ ба васеъ будани мафҳуми “оламин” ва “нос” ва “коффа” низ таид кунандаи ин маъни аст аз ин гузашта иҷмои уламои ислом аз як сӯ ва зарури будани ин масала дар миёни мусулмонон аз сӯи дигар ва ривоятҳои фаровоне ки аз Паёмбар(с) ва дигар пешвоёни ислом расида аст. Ба унвони намуна ба зикри чанд ҳадиси зер басанда мекунем!
Дар ҳадисе аз Паёмбари Акрам(с) мехонем ки фармуд:
حلالى حلال الى يوم القيامة و حرامى حرام الى يوم القيامة:
“Ҳалоли ман то рӯзи қиёмат ҳалол аст ва ҳароми ман то рӯзи қиёмат ҳаром.”
Ин иборат баёнгари идомаи ин шариат то поёни ҷаҳон мебошад.
Гоҳе ин ҳадис ин таври ҳам нақл шуда аст ки:
حلال محمد حلال ابدا الى يوم القيامة و حرامه حرام ابدا الى يوم القيامة لا يكون غيره و لا يجيء غيره
“Ҳалоли Муҳаммад ҳамеша то рӯзи қиёмат ҳалол аст ва ҳароми ӯ ҳамеша то қиёмат ҳаром аст, ғайри он нахоҳад буд ва ғайри ӯ нахоҳад омад.”
Дар ҳадиси манзилат ки Паёмбар(с) чунин мефармояд худ далел бар хотамияти Паёмбар(с) аст:
انت منى بمنزلة هارون من موسى الا انه لا نبى بعدى:
“Ту нисбат ба ман ба манзалаи Ҳорун нисбат ба Мусо ҳасти, чуз инки баъд аз ман паёмбаре нест.”
Ҳадиси низ машҳур аст ки Паёмбар(с) мефармояд:
مثلى و مثل الانبياء كمثل رجل بنى بنيانا فاحسنه و اجمله، فجعل الناس يطيفون به يقولون ما رأينا بنيانا احسن من هذا الا هذه اللبنة، فكنت انا تلك اللبنة:
“Масали ман дар муқоиса бо анбиёи пешин ҳамонанди марде аст ки бинои бисёр зебо ва ҷолиб бисозад, мардум гирди он бигарданд ва бигуянд бинои зеботар аз ин нест ҷуз инки ҷои як хишти он холи аст ва ман ҳамон хишти охиринам.”
Дар бисёре аз хутбаҳои Наҳҷулбалоға низ хотамияти Паёмбари Ислом(с) сареҳан омада аст аз ҷумла дар хутбаи 173 дар тавсифи Паёмбари Ислом(с) чунин мехонем:
امين وحيه و خاتم رسله و بشير رحمته و نذير نقمته:
“Ӯ (Муҳаммад(с)) амини ваҳйи Худо ва хотами паёмбарон ва башоратдиҳандаи раҳмат ва инзор кунанда аз азоби ӯ буд.”
Ва дар хутбаи 133 чунин омада аст:
ارسله على حين فترة من الرسل، و تنازع من الالسن، فقفى به الرسل و ختم به الوحى:
“Ӯро пас аз як даврони фитрат баъд аз паёмбарони гузашта фиристод ба ҳангоме ки миёни мазҳабҳои мухталифе низоъ дар гирифта буд ба василаи ӯ силсилаи нубувватро такмил карда ва ваҳйро бо ӯ хатм намуд.”
Дар хутбаи аввалини Наҳҷулбалоға баъд аз шумурдани барномаҳои анбиё ва паёмбарони пешин мефармояд:
الى ان بعث اللَّه سبحانه محمدا رسول اللَّه (ص) لانجاز عدته و اتمام نبوته:
“То замоне ки Худованди Субҳон Муҳаммад(с) расулашро барои таҳаққуқ бахшидан ба ваъдаҳояш ва поён додани силсилаи нубувват мабъус фармуд.”
Дар ҳадиси дигаре имом Содиқ(а) чунин мехонем:
ان اللَّه ختم بنبيكم النبيين فلا نبى بعده ابدا و ختم بكتابكم الكتب فلا كتاب بعده ابدا:
“Худованд бо паёмбари шумо силсилаи анбиёро хатм кард, бинобар ин ҳаргиз баъз аз ӯ паёмбаре нахоҳад омад ва бо китоби осмони шумо китобҳои осмониро поён дод пас китобе ҳаргиз баъд аз он нозил нахоҳад гашт.”
[1] Сураи Ёсин, ояти 65.
[2] Сураи Бақара, ояти 7.
[3] Сураи Фурқон, ояти 1.
[4] Сураи Тавба, ояти 28.
[5] Сураи Аъроф, ояти 158.