Илмомӯзӣ ва бартараф кардани ҷаҳлу нодонӣ аз заруратҳои зиндагӣ ва роҳи расидани ба камол ва хӯшбахтӣ аст. Тамоми анбиё ва донишмандон бар зарурат ва аҳмияти илмомузӣ таъкид доранд. Тамоми мушкилот, гирифториҳо ва ихтилофҳое ки башар дар гӯзашта дошта ва ҳолу оянда ҳам, ки дорад аз нодонӣ ва набуди илму дониш сарчашма мегирад. Инсонҳо фақат бо илм ва огоҳии дурӯст метавонанд зиндагиашонро обод ва пешрафт диҳанд. Арзиш ва бартарии ҳар инсон дар дӯнё ва охират ба андозаи илм ва огоҳии онҳо мебошад.
Пайғамбари Худо (с) дар бораи зарӯрати ҷустуҷӯ ва таҳсили илму дониш мефармоянд:
طلَبُ العِلْمِ فَريضةٌ على كلِّ مُسلِمٍ
Талаб ва таҳсили илму дониш бар ҳар мусалмоне(зану мард ва пиру ҷавон) фарз ва воҷиб аст.[1]
Ҳамаи пешвоёни динӣ ва ғайри динӣ хостанд, ки ҷомеъаи башариро ислоҳ ва роҳнамоӣ кунанд ва ба ҷойгиҳи матлӯб бирасонанд, аввалин талошашон босавод ва огоҳ намудани инсонҳо ва афроди он ҷомеъа будааст. Бесаводӣ ва ҷаҳл дарде аст, ки агар ҳар ҷомеъае ба он гирифтор шавад, дӯчори хоби ғафлат, бехабар ва бетафовут аз ҳақ ва ҳуқӯқи хӯд ва дигарон мешавад. Инсони ҷоҳил ва нодон на ҳуқӯқ ва арзиши хӯдашро медонад ва на ҳуқӯқ ва арзиши дигаронро, бетафовуту бераҳм монанди инсонҳои маст аст. Ҷаҳл ва бесаводӣ дар ҳақиқат дарде аст, ки сабаби сӯлтаи инсонҳои ношоист ва золим бар он ҷомеъа мегардад ва сарнавишти талх ва бадеро барои он ҷомеъаи бесавод рақам мезанад.
Нақша ва равишҳои муҳимми подшоҳони золим ва инсонҳои хӯдкома дар таърих ин буда аст, ки дар ҳолати ҷаҳл ва бесаводӣ мардӯм ва афроди ҷомеъаро нигоҳ доранд то ки битавонанд ба роҳати ҳукумат кунанд ва ҳаққу ҳуқӯқи мардӯми он ҷомеъаро поймол намоянд. То замоне, ки мардӯми он ҷомеъа аз ҳақ ва тавоноии хӯд огоҳ нашаванд ва аз хоби ғафлат бедор нашаванд, ба ҳақ, пешрафту саъодати хӯд нахоҳанд расид. Барои ҳамин фақат илму огоҳӣ аст, ки метавонад инсонҳоро аз ранҷу азоб ва ақиб мондагӣ наҷот диҳад ва ба хӯшбахтию пешрафт бирасонад. Подшоҳони золим ва қудратмандон дар тӯли таърих ҳамеша бо истифода аз сӯхану боварҳои ғалат ва мазҳабҳои дурӯғин мардӯмро дар ҳолати ҷаҳл ва ақибмондагӣ нигоҳ медоштанд. Онҳоро намегӯзоштанд, ки ба илму огоҳии лозим бирасанд ва аз ҳолати фақру бесаводӣ раҳоӣ ёбанд. Хӯлосаи достони зиндагии ғӯломдорӣ дар тӯли таърих ва дар ҳолати фақру ақибмондагӣ нигоҳ доштани башар ин аст, ки шунидану диданаш ҳам нороҳаткунанда ва талх аст.
Албатта имрӯза равишҳои ғӯломдорӣ ва бесавод нигоҳ доштани инсонҳо ва ҷомеъаи башарӣ фарқ карда аст ва мадерну печидатар ҳам шуда аст. Имрӯза мардӯми як ҷомеъаро фиреб додан ва фақиру бесавод нигоҳ доштан, систематик шуда аст. Аз тариқи системаи маъориф, китоб, илму дарс, ахбору огоҳии сохтагӣ ва дигаргӯн намудани арзишу фарҳангҳои миллатҳо ба номи озодию демакратия ҷаҳлу бесаводиро ворид мекунанд. Хӯб чӣ кор кунем, ки боз дар чоҳи ҷаҳлу бесаводии дӯнёи мадерн, капиталистӣ ва ба зоҳир санъатию технологӣ гирифтор нашавем ва асир намонем?
Инҷо дигар саводу огоҳии содда ва ҳиссию хаёлӣ ҷавоб намедиҳад. Ҳарчӣ ҷаҳлу бесаводӣ печидатар ва ҳамроҳи илми сохтагӣ ва абзорҳои технологӣ мешавад, дармон ва муолиҷааш ҳам дақиқ ва дӯшвортар мешавад. Бояд ба илму огоҳие расид, ки битавонад макру ҷаҳли печидаи дӯнёи мадерни имрӯзиро хӯб бишносад ва аз паи дармони он барояд.
Инсонҳо вақте фаҳмиданд, ки ончиро дар зиндагӣ ниёз ва кам доранд, сарвату пӯл нест, балки он илму огоҳӣ мебошад ва вақте ки ин ҳақиқатро фаҳмиданд ба дунболи илму огоҳӣ хоҳанд рафт, вале агар надонанд дар азобу бадбахтии нодониашон як умр мемонанд.
Беҳтарин сарват барои инсонҳо аз нигоҳи Пайғамбари Худо (с) илму огоҳӣ ва тақвияти ақл мебошад. Пайғамбари Худо (с) мефармоянд:
لا فقرَ اَشدُّ مِنَ الجَهلِ، لا مالَ اَعودُ مِن العَقلِ
Ҳеҷ фақре сахттар аз нодонӣ нест ва ҳеҷ молу сарвате сӯдмантар аз ақл нест.[2]
Пас мо бояд нигарони фақри илмӣ бошем на чизи диагар ва бо илмомузӣ ақлу андешаи хӯдро аз ин фақр наҷот диҳем.
Шоъир чӣ қадар зебо самара ва гӯнаҳои ҷаҳлу нодониро ба тасвир кашида аст:
Он кас, ки бидонад ва бихоҳад, ки бидонад,
Хӯдро ба баландии саодат бирасонад.
Он кас, ки бидонад ва бидонад, ки бидонад,
Аспи шараф аз гӯнбади гардӯн биҷаҳонад.
Он кас, ки бидонад ва надонад, ки бидонад,
Бо кӯзаи об аст, вале ташна бимонад.
Он кас, ки надонад ва бидонад, ки надонад,
Лангон хараки хеш ба манзил бирасонад.
Он кас, ки надонад ва бихоҳад, ки бидонад,
Ҷону тани хӯдро зи ҷаҳолат бираҳонад.
Он кас, ки надонад ва надонад, ки надонад,
Дар ҷаҳли мураккаб абадуддаҳр бимонад.
Он кас, ки надонад ва нахоҳад, ки бидонад,
Ҳайф аст чунин ҷонваре зинда бимонад...
Ибни Ямин
[1] - Сунани ибни Моҷа, ҳадиси 224
[2] - Кофӣ, ҷ.1, саҳ. 30